Bài này giới thiệu cách dùng dấu gạch nối trong từ ghép, đồng thời cũng là cách dùng từ ghép nói chung.
Đây là tài liệu trích dịch từ cuốn Sổ tay Văn phong (The Chicago Manual of Style) của Nhà xuất bản Đại học Chicago, một trong những nhà xuất bản đại học lớn nhất và lâu đời nhất ở Hoa Kỳ.
Nếu bạn thấy hữu ích thì hãy chia sẻ.
Đây là một bài rất rất dài, vì vậy, chúng tôi khuyên bạn hãy chuẩn bị sẵn một ổ bánh mỳ để lấy sức.
Nhưng dù có vậy thì chúng tôi cũng không tin là bạn đủ kiên nhẫn để đi đến hết bài này đâu.
1. từ ghép phân theo lĩnh vực
Bên dưới là cách sử dụng dấu gạch nối trong từ ghép, phân theo từng lĩnh vực/hạng mục
Tuổi tác:
- Gạch nối cho cả dạng danh từ và dạng tính từ (trừ như trong hai ví dụ cuối).
- Lưu ý khoảng cách sau dấu gạch đầu tiên ở ví dụ 4.
- Áp dụng tương tự nếu tuổi tác thể hiện bằng chữ số.
a three-year-old
a five-year-old child
a fifty-five-year-old woman
a group of eight- to ten-year-olds
Nhưng:
seven years old
eighteen years of age
Hóa chất
- Không có gạch nối cho cả dạng danh từ và tính từ.
sodiumchloride
sodium chloride solution
Màu sắc
- Dùng gạch nối trước danh từ (vị trí attributive);
- Không dùng sau động từ linking verb (vị trí predicative).
emerald-green tie
reddish-brown flagstone
blue-green algae
snow-white dress
black-and-white print
Nhưng:
his tie is emerald green
the stone is reddish brown
the water is blue green
the clouds are snow white
the truth isn’t black and white
Phương hướng
- Nếu có hai hướng: viết liền đối với các dạng danh từ, tính từ, và trạng từ.
- Nếu có ba hướng: dùng gạch nối sau từ đầu tiên.
- Nếu có ý: “từ đâu … đến đâu” thì dùng gạch nối.
northeast
southwest
east-northeast
a north–south street
the street runs north–south
Cụm từ vay mượn từ tiếng nước ngoài
- Viết rời, trừ phi cụm từ gốc có dùng dấu gạch nối
an a priori argument
a Sturm und Drang
drama in vitro fertilization
a tête-à-tête approach
Phân số:
- Dạng danh từ: viết rời;
- Dạng tính từ: dùng gạch nối.
a half hour
a half-hour session
a quarter mile
a quarter-mile run
an eighth note
Phân số, dạng đơn giản
- Dùng gạch nối: danh từ, tính từ, trạng từ, trừ trường hợp bộ phận thứ hai đã có dấu gạch nối thì thôi.
one-half
two-thirds
three-quarters
one twenty-fifth
one and three-quarters
a two-thirds majority
three-quarters done
a one twenty-fifth share
Số + từ viết tắt
- Luôn viết rời.
the 33 m distance
a 2 kg weight
a 3 ft. high wall
Số + danh từ
- Trước danh từ: gạch nối
- Trường hợp khác: viết rời.
- Để ý khoảng trống sau chữ số đầu tiên ở ví dụ cuối cùng.
a hundred-meter race
a 250-page book
a fifty-year project
a three-inch-high statuette
it’s three inches high
a one-and-a-half-inch hem
one and a half inches
a five-foot-ten quarterback
five feet ten [inches tall]
five- to ten-minute intervals
Số + phần trăm
- Dạng danh từ và tính từ: Luôn viết rời
50 percent
a 10 percent raise
Số đếm, số thứ tự + danh từ
- Dạng tính từ: gạch nối nếu trước danh từ; viết rời nếu sau động từ linking verb
on the third floor
third-floor apartment
103rd-floor view
fifth-place contestant
twenty-first-row seats
Số đếm, số thứ tự + so sánh cao nhất
- Trước danh từ: gạch nối
- Các trường hợp khác: viết rời
a second-best decision
third-largest town
fourth-to-last contestant
he arrived fourth to last
Chữ số viết thành chữ
- Từ 21 đến 99: Gạch nối;
- Các trường hợp khác: viết rời
twenty-eight
three hundred
nineteen forty-five
five hundred fifty
Thời gian
- Thường viết rời.
- Các trường hợp như “three thirty,” “four twenty,” et: gạch nối nếu trước danh từ.
at three thirty
the three-thirty train
a four o’clock train
the 5:00 p.m. news
2. từ ghép theo chức năng từ loại
Bên dưới là hướng dẫn cách sử dụng dấu gạch nối trong từ ghép, phân theo chức năng từ loại của từ ghép
Tính từ + danh từ
- Trước danh từ: gạch nối
- Sau link verb: viết rời.
small-state senators
a high-quality alkylate
a middle-class neighborhood
the neighborhood is middle class
Tính từ + phân từ
- Trước danh từ: gạch nối
- Sau link verb: viết rời.
tight-lipped person
high-jumping grasshoppers
open-ended question
the question was open ended
Trạng từ đuôi ly + phân từ hoặc tính từ
- Trước danh từ và sau link verb: luôn viết rời.
a highly paid ragpicker
a fully open society
he was mildly amusing
Trạng từ đuôi khác -ly + phân từ hoặc tính từ
- Trước danh từ: gạch nối
- Sau danh từ: viết rời;
- Với more,most, less, least, và very: thường viết rời trừ khi viết rời có thể gây hiểu lầm.
- Nếu chỉ riêng trạng từ của cụm từ được một trạng từ khác bổ nghĩa: cả cụm viết rời.
a much-needed addition
it was much needed
a very well-read child
little-understood rules
a too-easy answer
the best-known author
the highest-ranking officer
the worst-paid job
a lesser-paid colleague
the most efficient method
a less prolific artist
a more thorough exam
the most skilled workers (nhiều nhất theo số lượng)
the most-skilled workers (nhiều nhất theo kỹ năng)
a very much needed addition
Chỉ sự kết hợp
- Nếu sự kết hợp là bền vững: viết liền
- Nếu sự kết hợp là tạm thời: gạch nối.
electrocardiogram socioeconomic
politico-scientific studies
the practico-inert
gerund + danh từ
- Danh từ: viết rời
- Tính từ: gạch nối
running shoes
cooking class
running-shoe store
Danh từ + tính từ
- Trước danh từ: gạch nối
- Sau động từ link verb: viết rời
computer–literate accountants
HIV-positive men
the stadium is fan friendly
she is HIV positive
Danh từ + gerund
- Danh từ: viết rời
- Tính từ: gạch nối nếu đứng trước danh từ.
- Một số cụm đã “chuẩn hóa” (institutionalized): viết liền
decision making
a decision-making body
mountain climbing
time-clock-punching employees
a Nobel Prize–winning chemist
bookkeepingcaregivingcopyediting
Danh từ + danh từ (danh từ đứng trước bổ nghĩa cho danh từ đứng sau)
- Danh từ: viết rời.
- Tính từ: gạch nối nếu đứng trước danh từ.
- Với cụm từ đã “chuẩn hóa”: Viết liền.
student nurse
restaurant owner
directory path
tenure track
tenure-track position
home-rule governance
shipbuilder
gunrunner
copyeditor
Danh từ + danh từ, hai chức năng (hai danh từ tương đương)
- Luôn có gạch nối, cả ở dạng danh từ và dạng tính từ.
nurse-practitioner
philosopher-king
city-state
city-state governance
Danh từ + số từ hoặc từ liệt kê
- Luôn viết rời, cả ở dạng danh từ và dạng tính từ.
type A
a type A executive
type 2 diabetes
size 12 slacks
a page 1 headline
Danh từ + phân từ của động từ (hiện tại hoặc quá khứ)
- Trước danh từ: gạch nối
- Các trường hợp khác: viết rời.
a Wagner-burdened repertoire
flower-filled garden
a clothes-buying grandmother
a day of clothes buying
phân từ của động từ (hiện tại hoặc quá khứ) + danh từ
- Dạng tính từ: gạch nối
- Sau danh từ: viết rời.
chopped-liver pâté
cutting-edge methods
their approach was cutting edge
phân từ của động từ + up, out, và các trạng từ khác
- Dạng tính từ: gạch nối
- Sau danh từ: viết rời
- Dạng động từ: luôn viết rời
dressed-up children
burned-out buildings
ironed-on decal
we were dressed up
that decal is ironed on
cụm tính từ
- Đứng trước danh từ: gạch nối
- Đứng sau danh từ: viết rời
an over-the-counter drug
a matter-of-fact reply
an up-to-date solution
sold over the counter
her tone was matter of fact
his equipment was up to date
Cụm danh từ
- Nếu có trong từ điển Webster: dùng theo từ điển
- Nếu không có trong từ điển: viết rời
stick-in-the-mud
jack-of-all-trades
a flash in the pan
danh từ riêng và tính từ riêng liên quan tới địa lý hoặc quốc tịch
- Cả dạng danh từ và tính từ: viết rời. Trừ phi từ đầu tiên là tiền tố hoặc
- Viết rời với cả dạng danh từ và tính từ, trừ phi thành phần đầu tiên là một tiền tố.
African Americans
African American president
a Chinese American
French Canadians
South Asian Americans
the Scotch Irish
the North Central region
Middle Eastern countries
Nhưng:
Sino-Tibetan languages
the Franco-Prussian War
the US-Canada border
Anglo-American cooperation
Anglo-Americans
3. từ ghép với một số thành tố cụ thể
Bên dưới là cách dùng dấu gạch nối khi hình thành từ ghép với một số thành tố thường gặp, ví dụ: ache (trong headach, toothache…)
ache
- Luôn viết liên.
Toothache;
stomachache
all
- Trạng ngữ: viết rời;
- Tính ngữ (cụm tính từ): thường có gạch nối, cả trước và sau danh từ.
all out all along all over
an all-out effort
an all-American player
the book is all-encompassing
Nhưng:
we were all in [tired]
book
- Theo từ điển.
- Nếu không có trong từ điển: viết rời.
reference book
coupon book
checkbook
cookbook
borne
- Theo từ điển: Viết liền;
- Nếu từ điển không có: dùng gạch nối;
- Nếu có gạch nối: giữ nguyên gạch nối cả ở trước và sau danh từ.
waterborne
food-borne
e-mail-borne
mosquito-borne
century
- Danh từ: luôn viết rời;
- Tính ngữ (cụm tính từ): dùng gạch nối khi đứng trước danh từ; không dùng gạch nói khi đứng sau danh từ.
the twenty-first century
fourteenth-century monastery
twenty-first-century history
a mid-eighteenth-century poet
late nineteenth-century politicians
her style was nineteenth century
cross
- Theo từ điển
- Nếu không có trong từ điển: viết rời khi đóng vai trò: danh từ, tính từ, trạng từ, và động từ.
a cross section
a cross-reference
cross-referenced
cross-grained
cross-country
crossbow
crossover
e
- Dùng gạch nối, trừ phi là danh từ riêng.
e-book
eBay
elect
- Dùng gạch nối, trừ phi tên của cơ quan gồm một cụm từ ghép viết rời.
president-elect
vice president elect
mayor-elect
county assessor elect
ever
- Thường dùng với gạch nối khi đứng trước danh từ, nhưng không dùng gạch nối khi đứng sau danh từ;
- Một số từ ghép cố định (permanent compounds): Viết liền.
ever-ready help
ever-recurring problem
everlasting
he was ever eager
ex
- Dùng gạch nối (hyphen – gạch nối ngắn); dùng gạch ngang (dash – gạch ngang dài) nếu ex đứng trước một cụm từ ghép rời (open compound).
ex-partner
ex-marine
ex–corporate executive
foster
- Dạng danh từ: viết rời;
- Dạng tính từ: dùng gạch nối.
foster mother
foster parents
a foster-family background
free
- Các cụm từ ghép trong đó “free” đứng ở vị trí thứ hai thì đều dùng dấu gạch nối, dù cụm từ ghép đó đứng trước hay sau danh từ.
toll-free number
accident-free driver
the number is toll-free
the driver is accident-free
full
- Dùng gạch nối khi đứng trước danh từ, các trường hợp khác viết rời.
- Chỉ dùng ful (một chữ l) khi kết hợp thành một từ ghép liền cố định (permanent compounds) ví dụ: cupful, handful.
full-length mirror
the mirror is full length
three bags full
a suitcase full
general
- Luôn viết rời; nếu ở dạng số nhiều thì không thêm “s” vào cuối “general”.
attorney general
postmaster general
lieutenants general
grand, great-grand
- Cụm từ ghép với “grand”: viết liền; Cụm từ ghép đã có “grand”, nếu dùng “great” đứng trước thì dùng gạch nối.
grandfather
granddaughter
great-grandmother
great-great-grandson
half
- Dạng tính từ: dùng gạch nối khi đứng trước và sau danh từ;
- Dạng danh từ: viết rời.
- Một số cụm từ ghép cố định (permanent compounds): viết liên, bất kể là danh từ, tính từ, hay trạng từ.
- Tra từ điển
half-asleep
half-finished
a half sister
a half hour
a half-hour session
halfway
halfhearted
house
- Tra từ điển
- Nếu không có trong từ điển: viết rời.
schoolhouse
courthouse
safe house
rest house
in-law
- Trong mọi trường hợp: dùng gạch nối;
- Nếu ở dạng số nhiều thì chỉ yếu tố đầu tiên chuyển thành dạng số nhiều.
sister-in-law
parents-in-law
like
- Tra từ điển
- Nếu không có trong từ điển: dùng gạch nối
- Nếu đã dùng gạch nối, cụm từ ghép sẽ giữ nguyên gạch nối kể cả đứng trước hay sau danh từ.
catlike
childlike
Christlike
bell-like
a penitentiary-like institution
near
- Dạng danh từ: viết rời;
- Dạng tính từ: dùng dấu gạch nối.
in the near term
a near accident
a near-term proposal
a near-dead language
odd
- Luôn dùng gạch nối.
a hundred-odd manuscripts
350-odd books
old
- Dạng danh từ: dùng gạch nối.
- Dạng tính từ: dùng gạch nối khi đứng trước danh từ, viết rời khi đứng sau danh từ.
a three-year-old
a 105-year-old woman
a decade-old union
a centuries-old debate
a child who is three years old
the debate is centuries old
on
- Đôi khi viết liền, đôi khi dùng gạch nối.
- Tra từ điển
- Nếu không có trong từ điển: dùng gạch nối.
online
onstage
ongoing
on-screen
on-site
percent
- Luôn viết rời, bất kể là ở dạng danh từ hay tính từ.
5 percent
a 10 percent increase
quasi
- Dạng danh từ: thường viết rời;
- Dạng tính từ: thường dùng gạch nối.
- Từ điển Webster liệt kê một số cụm từ ghép cố định dùng với quasi.
a quasi corporation
a quasi-public corporation
quasi-judicial
quasiperiodic
quasicrystal
self
- Cả dạng danh từ và tính từ: dùng gạch nối, trừ khi tiếp sau “self” là một hậu tố hoặc trước “self” là “un” (xem ví dụ)
self-restraint
self-realization
self-sustaining
self-conscious
the behavior is self-destructive
selfless
step
- Luôn viết liền, trừ trường hợp dùng với “grand” và “great”.
stepbrother
stepparent
step-granddaughter
step-great-granddaughter
style
- Dạng tính từ và trạng từ: dùng gạch nối;
- Dạng danh từ: thường viết rời.
dined family-style
1920s-style dancing
danced 1920s-style
vice
- Khi dùng gạch nối, khi viết rời, hãn hữu viết liền.
- Tra từ điển
- Nếu không có trong từ điển: dùng gạch nối.
vice-consul
vice-chancellor
vice president
vice presidential duties
vice admiral
viceroy
web
- Dạng danh từ: viết rời hoặc viết liền (theo từ điển); nếu không có trong từ điển, viết rời.
- Dạng tính từ: dùng gạch nối.
a website
a web page
web-related matters
wide
- Tra từ điển
- Nếu không có trong từ điển, dùng gạch nối;
- Nếu đã dùng gạch nối, cụm từ sẽ vẫn giữ nguyên gạch nối bất kể đứng trước hay sau danh từ.
worldwide
citywide
Chicago-wide
the canvass was university-wide
4. từ ghép với tiền tố
Các cụm từ ghép, nếu được hình thành bằng cách thêm tiền tố (prefix) vào đầu, thì tiền tố này thường được viết liền, bất kể đó là danh từ, động từ, tính từ, hay trạng từ.
Tuy nhiên, nên sử dụng dấu gạch nối trong các trường hợp sau:
- khi tiền tố này đứng trước một từ viết hoa hoặc một chữ số, ví dụ: sub-Saharan, pre-1950;
- khi tiền tố này đứng trước một cụm từ ghép khác, ví dụ: non-self-sustaining, pre–Vietnam War;
- để phân biệt giữa hai chữ cái giống nhau đứng cạnh nhau, ví dụ hai chữ “i”, hai chữ “a” hoặc tương tự, nhằm tránh nhầm lẫn cho người đọc, ví dụ: anti-intellectual, extra-alkaline, pro-life;
- nhằm phân tách hai tiền tố giống nhau khi bản thân tiền tố này đứng trước một tiền tố tương tự đã có trong từ đứng sau, ví dụ: sub-subentry;
- khi tiền tố này đứng một mình (trong cấu trúc lửng), ví dụ: over- and underused, macro- and microeconomics.
Các dạng chính tả bên dưới là dùng theo Từ điển Merriam- Webster’s Collegiate Dictionary.
ante antebellum, antenatal, antediluvian
anti antihypertensive, antihero, but anti-inflammatory, anti-Hitlerian
bi binomial, bivalent, bisexual
bio bioecology, biophysical, biosociology
co coequal, coauthor, coeditor, coordinate, cooperation, coworker, but co-op, co-opt
counter counterclockwise, counterrevolution
cyber cyberspace, cyberstore
extra extramural, extrafine, but extra-administrative
fold fourfold, hundredfold, but twenty-five-fold, 150-fold
hyper hypertension, hyperactive, hypertext
infra infrasonic, infrastructure
inter interorganizational, interfaith
intra intrazonal, intramural, but intra-arterial
macro macroeconomics, macromolecular
mega megavitamin, megamall, but mega-annoyance
meta metalanguage, metaethical, but meta-analysis (not the same as metanalysis)
micro microeconomics, micromethodical
mid midthirties, a midcareer event, midcentury, but mid-July, the mid-1990s, the mid-twentieth century, mid-twentieth-century history
mini minivan, minimarket
multi multiauthor, multiconductor, but multi-institutional
neo neonate, neoorthodox, Neoplatonism, neo-Nazi (neo lowercase or capital and hyphenated as in dictionary; lowercase and hyphenate if not in dictionary)
non nonviolent, nonevent, nonnegotiable, but non-beer-drinking
over overmagnified, overshoes, overconscientious
post postdoctoral, postmodernism, posttraumatic, but post-Vietnam, post–World War II (see 6.80)
pre premodern, preregistration, prewar, preempt, but pre-Columbian, Pre-Raphaelite (pre lowercase or capital as in dictionary; lowercase if term is not in dictionary)
pro proindustrial, promarket, but pro-life, pro-Canadian
proto protolanguage, protogalaxy, protomartyr
pseudo pseudotechnocrat, pseudomodern, but pseudo-Tudor
re reedit, reunify, reproposition, but re-cover, re-creation (as distinct from recover,
recreation)
semi semiopaque, semiconductor, but semi-invalid
sub subbasement, subzero, subcutaneous
super superannuated, supervirtuoso, superpowerful
supra supranational, suprarenal, supraorbital, but supra-American
trans transsocietal, transmembrane, transcontinental, transatlantic, but trans- American
ultra ultrasophisticated, ultraorganized, ultraevangelical
un unfunded, unneutered, but un-English, un-unionized
under underemployed, underrate, undercount
BÀI LIÊN QUAN
